Türk sözlükçülüğüne katkı sağlayabilecek yönleriyle, tarihsel sözlüklerin anıtsal bir örneği olan Thesaurus Linguae Latinae (TLL)

Creative Commons License

Öyken E.

RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, sa.13, ss.326-342, 2023 (Hakemli Dergi)

Özet

Thesaurus Linguae Latinae [Latin Dilinin Hazinesi], kısa adıyla TLL, 19. yüzyılın son çeyreğinde beş Alman üniversitesinin ortak girişimiyle, klasik filolog Eduard Wölfflin’in önderliğinde başlayan, yüzlerce fasikülü, onlarca cildi yayımlanan ama yazımı henüz tamamlanmamış olan bir tarihsel sözlük projesidir. Zamanla başka ülkelerden üniversitelerin, bilimsel dernek ve toplulukların da katılmasıyla projeye destek veren kurumların sayısı günümüzde 30’a ulaşmıştır ve türünün anıtsal örneklerinden biri olan TLL başka dillerdeki benzer sözlüklere de esin kaynağı ve model olmaya devam etmektedir. İlk fasikülü 1900 yılında çıkan TLL bugün R harfindedir ve mevcut proje ekibinin öngörüsüne göre 2050’den önce tamamlanmayacaktır. Dijital araçların filolojideki yoğun kullanımı da araştırma ve yazım süreçlerine şimdilik oldukça sınırlı katkı sağlamaktadır çünkü günümüzde yeni maddelerin hazırlanış yöntemi 20. yüzyıl başında ilk maddelerin hazırlanışından, kompozisyondaki değişimler dışında özde pek farklı olmayıp, malzemenin çözümlenmesi, yorumlanması ve madde hâline getirilmesi yazar ile editörlerin filoloji ve leksikografi donanımını gerektirmektedir. Dilbilimsel tanımıyla ölü bir dil olan Latince için bu kadar ayrıntılı, zorlu ve uzun süre isteyen bir sözlüğün hazırlanmasını ve tamamlanmamış bir sözlüğün verimliliğini sorgulayanlar olabilir ama Latin filologları için TLL sadece bir başvuru kaynağı değildir; kendi kültür dairesinde etkisi hiç azalmamış kadim bir dille ve bu dilin doğal kullanıcılarının dünyasıyla filoloji çerçevesinde kurduğumuz ilişkinin, sözcüklerin tarihine ilişkin bir araştırma, düşünme ve yorumlama deneyiminin somutlaşmış hâlidir. Dolayısıyla bu yazı da Latincenin sayısız başvuru kaynaklarından birinin tanıtımı değil, söz konusu filolojik deneyimin TLL özelindeki bireysel bir kesitidir. Projeye baştan itibaren ev sahipliği yapan Bavyera Bilimler Akademisi’ndeki gözlemlerimizi de içeren bu yazıdaki bilgi ve tespitlerin Türkiye Türkçesinin uzun süredir beklenen tarihsel sözlük projesinin yeniden hayata geçmesi durumunda somut katkı sağlayacağı kanısındayız. 

The Thesaurus Linguae Latinae [Treasury of Latin Language], or shortly TLL, is a historical dictionary project that began in the last quarter of the 19th century as a joint initiative of five German universities under the leadership of the classical philologist Eduard Wölfflin, with hundreds of fascicles and tens of volumes published, but not yet completed. As universities, scientific associations and societies from other countries joined the project over time, the number of supporting organisations has increased to 30, and the TLL, one of the monumental examples of its kind, continues to inspire and serve as a model for similar dictionaries in other languages. The TLL, the first fascicle of which was published in 1900, is now at the letter R and, according to the current project team, will not be completed before 2050. The intensive use of digital tools in philology also makes a very limited contribution to the research and writing processes for the time being, since the preparation method of new articles today is not fundamentally different from the preparation of the first articles at the beginning of the 20th century, apart from compositional changes, and the analysis, interpretation and compiling of the material requires the philological and lexicographical skills of authors and editors. There may be those who question the preparation of such a detailed, demanding and long-term dictionary for Latin, a dead language by linguistic definition, and the usefulness of an incomplete dictionary, but for Latin philologists, the TLL is not just a reference tool; it is the embodiment of our philological relationship with an ancient language whose influence in its own cultural circle has never waned, and with the world of its natural users, an experience of research, reflection and interpretation on the history of words. Therefore, this article is not an exposition of one of the numerous reference sources of Latin, but an individual account of this philological experience that reflects on and from the TLL. We believe that the information and remarks in this article, including our observations at the Bavarian Academy of Sciences, which has been hosting the project from the beginning, will provide a significant contribution in the event that the expected historical dictionary project of Turkey Turkish is revived.