20. YÜZYILIN BAŞINDAN GÜNÜMÜZE UYGUR TÜRKLERİNİN KULLANDIĞI ALFABELER VE BU ALFABELER İLE BASILAN ŞİİRLER ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Creative Commons License

Kaşgarlı R.

TÜRKLAD-Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, cilt.4, sa.2, ss.269-287, 2020 (Hakemli Dergi)

Özet

Uygur Türkleri, anavatanları Doğu Türkistan başta olmak üzere Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Suudi Arabistan, Türkiye gibi pek çok ülkede yaşamaktadırlar. Gelişmiş bir yazı dili olan Çağdaş Uygur Türkçesi ile zengin bir edebiyat ortaya konulmuştur. Edebî ürünlerin, Arap alfabesi, Kiril alfabesi ve Latin alfabesi ile yayımlanması ve bu edebî ürünler arasında şiir örneğinde görebileceğimiz gelişme veya durgunluk, Uygurların içinde bulunduğu siyasi ve sosyal durum ile doğrudan ilişkilidir. Bahsi geçen alfabeler kimi zaman resmî olarak kimi zaman ise gayri resmî olarak kullanılmıştır. Şiirlerin konusu ve içeriği incelendiğinde, Arap alfabesinin kullanıldığı dönemde gelişme kaydettiği ve çeşitli konuların ele alındığı, Latin alfabesinin kullanıldığı dönemde durgunluk yaşadığı ve duygusuz propaganda metinlerinin yoğunluk kazandığı görülmüştür. Kiril alfabesi, Doğu Türkistan’da iki yıl pilot uygulamada kullanıldığı için basın yayında yer almamıştır. Ancak Kazakistan’daki Uygurların bu alfabe ile çeşitli konularda şiirler yayımladığı görülmüştür. Çalışmada nitel araştırma yöntemi uygulanmıştır. Alfabenin edebî eserlerin gelişimine olan etkisi ve/veya bu etkiyi tetikleyen diğer etmenler, şiir özelinde tartışılmaya çalışılmıştır.

Uyghur Turks have lived in primarily East Turkestan, their homeland and many countries such as Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan, Saudi Arabia, Turkey. The literature is rich in Modern Uyghur Turkish, which is an advanced literary language. Writing literary products in Arabian alphabet, Cyrillic alphabet and Latin alphabet and the advancement or recession as can be seen in the example of poems among these literary works is directly associated with political and social condition of the Uyghurs. The said alphabets are used sometimes in official and sometimes in unofficial way. The subject matter and content of the poems have been examined and it has been seen that the poems advanced in the period when Arabian alphabet was used and several topics have been discussed whereas the poems recessed and cold propaganda texts were used dense in the period when Latin alphabet was used. Cyrillic alphabet was not under press coverage as it was used as a pilot scheme in East Turkestan. However it has been seen that Uyghurs in Kazakhstan published poems in this alphabet. In the paper; analysis method for published materials was used, the effect of the alphabet on the advancement of literary works and other factors triggering such effect shall be discussed as specific to the poem.